Door gebrek aan bouwmaterialen en daardoor gebrek aan opdrachten, moesten architecten tijdens de Eerste Wereldoorlog hun zelfstandigheid opgeven en noodgedwongen gaan werken in gemeentedienst, als interieurarchitect of als ontwerper voor een meubelfabriek.
Van Burkom (2012) Grimmon deed alle drie.
Stadsontwikkeling
In deze periode van grootschalige stadsontwikkeling – Plan Zuid van Hein BerlageHendrik Petrus, Amsterdam 21-02-1856 – Den Haag 12-08-1934 (78) lag ter vaststelling voor bij de gemeenteraad – huurde de gemeente tal van vaklieden in, in deeltijd of als zzp-er. Bert Grimmon,Egbertus Jacobus Joseph, Amsterdam 30-04-1857 – Amsterdam 23-02-1933 (75)de vader van Ad, had zijn timmermanschap al veel eerder ingeruild voor een baan als opzichter van nieuwe gasfabrieken van de gemeente Amsterdam.
In 1915 ging ook Ad Grimmon, halve dagen, voor de gemeente werken. Hij begon als opzichter-tekenaar op de afdeling Straatmeubilair van de Dienst der Publieke Werken waar zijn oud-collega’s uit de Cuypers-periode, Jo van der MeyJoan Melchior, Delfshaven 19-08-1878 – Geulle 24-06-1949 (70) en Piet KramerPieter Lodewijk Amsterdam 01-07-1881 – Santpoort 04-02-1961 (79) inmiddels leidinggevende posities bekleedden.
School aan de Nieuwe Teertuinen
Het Archief Grimmon bevat een tekening van Ad Grimmon van een gebouw, waarop zijn initialen staan plus de tekst School voor Gewoon Lager Onderwijs aan de Nieuwe Teertuinen en Sloterdijkstraat. In het Stadsarchief van Amsterdam is een foto te vinden van de Bickersschool die Publieke Werken rond 1915 heeft gebouwd. Het is onmiskenbaar de school die Grimmon tekende; enkele details zijn iets anders uitgevoerd. De school is een gemeentelijk monument.Nr. 214034
Grimmon werkte in deze tijd ook aan de particuliere opdracht voor het woonhuisinterieur van de familie Konijn aan de De Lairessestraat.
Dienst Publieke Werken
Het Stadsarchief biedt een beeld van Publieke Werken in de periode waarin Grimmon er werkte: de bevolking van Amsterdam groeide sterk, van 270.000 (1870) tot 400.000 (1889) tot 565.000 (1907) en 725.000 (1927) inwoners. Ter vergelijking: in 2014 woonden er 810.000 mensen in Amsterdam. Het verkeer werd drukker, er kwamen elektrische trams en auto’s, de paardentram verdween in 1925. De stadsontwikkeling verliep via Publieke Werken. De gemeente leverde de bouwterreinen en voerde het erfpachtstelsel in. In 1907 had zij een grondbezit ter waarde van 15 miljoen gulden (een waarde van ca. € 170 miljoen in 2013), in 1926 was dit 125 miljoen (ca. € 2 miljard in 2013). Voor de administratie van de gronden werd het Grondbedrijf opgericht bij Publieke Werken. In Amsterdam Zuid, de Indische buurt en de Transvaalbuurt werden gronden onteigend en aangekocht. De Dam werd verruimd, de Mozes- en Aäronstraat en de Vijzelstraat werden verbreed en de krotten op Uilenburg gesaneerd. Er werden bruggen, scholen, politiebureaus, sportterreinen en kinderspeelplaatsen gebouwd. In de periode 1907 tot 1926, waarin Ad BosAndries Wilhelm, Groningen 05-03-1860 – Amsterdam? 06-03-1954 (94) directeur van Publieke Werken was, werd er ruim 40 hectare aan parken en plantsoenen aangelegd, naast wegen, kanalen en rioleringen. Met de Spoorwegen breidde Amsterdam het spoornetwerk met bijbehorende viaducten uit. De stad werd volledig opgemeten en op schaal 1:1000 in kaart gebracht.Stadsarchief gemeente Amsterdam (2013)
Reorganisatie
Organisaties zoals Architectura et Amicitia, de Maatschappij tot Bevordering der BouwkunstVakvereniging voor architecten, opgericht in 1842 en in 1919 samengegaan met de Bond van Nederlandse Architecten en de Bond HeemschutOpgericht in 1911 door onder meer architecten zoals Ad Weismann, Willem Leliman en Karel de Bazel protesteerden tegen de ruimtelijke ontwikkelingen; ze vonden de veranderingen in het stadsbeeld te drastisch. In reactie hierop benoemde PW directeur Bos Jo van der MeyJoan Melchior, Delfshaven 19-08-1878 – Geulle 24-06-1949 (70) als esthetisch adviseur van de gemeente met Piet KramerPieter Lodewijk, Amsterdam 01-07-1881 – Santpoort 04-02-1961 (79) als diens assistent, “ter versterking van de artistieke krachten.” Evenals Grimmon waren ook zij geen ambtenaar en hadden ze een aanstelling ‘in tijdelijke dienst’ voor halve dagen.
In 1915 reorganiseerde Bos de Dienst der Publieke Werken. Van der Mey zou de afdeling Straatmeubilair aansturen, inclusief de bruggen, die Bos als een “logische voortzetting van het ameublement van de straat” beschouwde. Dat diende zowel functioneel te zijn als goed vormgegeven te worden. Kramer werd esthetisch adviseur van de afdeling Bruggen van Publieke Werken. Grimmon kreeg, nadat hij een cursus Hoger Bouwkundig Onderwijs had gevolgd, de leiding over de gemeentelijke afdeling Afwerking Gebouwen.Grimmon (1941) Vanaf 1916 moesten alle gemeentebedrijven hun werken door Publieke Werken laten uitvoeren.
Wendingen
De gemeente was begin vorige eeuw nog opdrachtgever van alle publieke gebouwen: scholen, ziekenhuizen, politiebureaus, postkantoren, bibliotheken, loodsen enzovoorts. Inmiddels zijn deze bouwopgaven vergaand geprivatiseerd onder de noemer ‘maatschappelijk vastgoed’. Voor de toenmalige publieke gebouwen ontwierp Grimmon de interieurs.
Jan Gratama‘Groningen 17-08-1877 – Amsterdam, 12-12-1947 (70) belichtte Publieke Werken in een themanummer van Wendingen in 1923; zijn redactioneel begon als volgt: “Het geeft een merkwaardige kijk op onze bouwcultuur dat de gemeente Amsterdam geprezen moet worden omdat zij haar overheidsbouw goed verzorgt. Immers, het meest vanzelfsprekend zou zijn dat de gemeentelijke bouw in grote en kleine plaatsen tot het beste behoort wat gemaakt kan worden. Deze bouw toch, meestal gelegen op belangrijke, gemakkelijk bereikbare punten, speelt én door zijn ligging én door zijn culturele betekenis een voorname, ja vaak overheersende rol in het stads- of dorpsbeeld, terwijl zijn inwendige en uitwendige architectonische verzorging duidelijk laat zien op welk peil de overheidszorg staat. De publieke gebouwen geven, meer nog dan de particuliere, een goed beeld van wat een tijd op architectonisch-scheppend gebied vermag; zij behoren daarom, gebouwd door de beste talenten, de trots van de gemeente en haar ingezetenen te zijn.”Gratama (1923), p. 3
Ontwerp door ‘combinaties van personen’
In 1918 had Allard HulshoffAllard Remco, Delft 19-05-1880 – Haarlem 02-03-1958 (77) in Wendingen desgevraagd drie scholen gepubliceerd die de Dienst Publieke Werken in 1916 en 1917 had gerealiseerd. In zijn voorwoord hechtte hij eraan “de combinatie van personen” te vermelden, die betrokken was geweest bij de totstandkoming van deze gebouwen vanuit PW, die onder leiding stond van hemzelf, de architecten A.A. Kok en G.J. Rutgers, en bureauchef A.Kok, “terwijl voor de esthetische verzorging van de afwerking der gebouwen medeaansprakelijk dient gesteld te worden A. Grimmon, architect-intérieur”.Wendingen (1918)
Hulshoff koos nadrukkelijk voor de ‘combinatie’-formulering: vanuit Publieke Werken liet hij geen ruimte voor vermelding van persoonsnamen van de architecten bij afzonderlijke projecten van de dienst. De architectuur van de nieuwe gemeentelijke schoolgebouwen droeg overwegend het stempel van de Amsterdamse School als gevolg van het beleid van Hulshoff om architecten aan te trekken die in deze vormentaal ontwierpen.Hoogewoud en Spoelstra (2002)
In 1923 uitte het Genootschap Architectura et Amicitia (AetA) kritiek op het beleid om geen namen van individuele architecten te noemen bij de nieuwe gebouwen.Schilt (1992) Desondanks koos Jan Gratama in het PW-themanummer van 1923 wederom voor de ‘combinatie’-formulering.Dat was ook in Wendingen 1927 nog het geval Bij de nu beschreven projecten noemde Gratama als verantwoordelijken: Allard Hulshoff (nog altijd hoofd van de afdeling), Nico Lansdorp,Nicolaas, Amsterdam 04-04-1885 – Haarlem 18-01-1968 (82) Ben Lubbers,Ben (Bernard Antonius), Amsterdam 10-08-1881 – Amsterdam 01-04-1968 (86) Th. Luyken,data onbekend Piet Marnette,Pieter Lucas, Amsterdam 13-01-1888 – Amsterdam 15-01-1948 (60) Ed MesserEduard Pieter, Middelburg, 22-01-1880 – Amsterdam ?-01-1962 (82) en Arend Westerman,Arend Jan, Dalfsen 06-12-1884 – Amsterdam 12-10-1966 (81) zonder de persoonlijke betrokkenheid per gebouw te specificeren.
Wel schreef ook hij dat Grimmon als ‘architect-intérieur’ verantwoordelijk was voor het interieurontwerp van alle in dit themanummer afgebeelde bouwwerken.Gratama (1923), p.5 Waarom zowel Hulshoff als Gratama als enige naam die van Grimmon vermeldden is niet duidelijk, maar hij was nu eenmaal de enige architect-intérieur van de gemeente.Nog te verifiëren; hij startte in 1914 mogelijk via inhuur
Afwerking interieurs door Grimmon
De gebouwen die door Allard Hulshoff in Wendingen, nr. 1, 1918, zijn gedocumenteerd, en waarvoor Grimmon in 1916-1917 verantwoordelijk was voor het interieur zijn:
- de Houtmanschool, MULO school aan de Wormerveerstraat 15. Deze school in de Spaarndammerbuurt is in 2019 gesloopt. Woningstichting De Key bouwt hier een nieuw woongebouw met sociale huurwoningen voor starters en statushouders, met een gemeenschappelijke huiskamer voor bewoners en buurtbewoners.
- de Christiaan de Wetschool, GLO School aan de Christiaan de Wetstraat 23. Dit gebouw in de Watergraafsmeer is in 2018 door de gemeente Amsterdam gerestaureerd en vernieuwd t.b.v. Openbare basisschool De Kaap, naar ontwerp van GAJ|VBW Architecten.
- de School voor Voorbereidend Onderwijs aan de 2e Boerhaavestraat 22. Alleen de gevel van dit gebouw is nog oorspronkelijk; daarachter is alles vernieuwd.
De Montessorikleuterschool De Pinksterbloem, opgericht in 1917, was op dit adres gevestigd.Deze kleuterschool werd samen met de, verderop in de straat gevestigde Montessorischool, de 4e Montessorischool, die in 1982 naar de Weesperzijde vertrok Zie ook de samenwerking van Grimmon met Maria Montessori.
De gebouwen die door Jan Gratama in Wendingen, nr. 5, 1923, zijn gedocumenteerd, en waarvoor Grimmon in 1918-1923 verantwoordelijk was voor het interieur zijn:
- de School voor Buitengewoon Lager Onderwijs aan de Haarlemmer Houttuinen.
- de Gewone Lagere School aan de Cornelis Krusemanstraat 10, nu school De Kleine Nicolaas.(RijksmonumentNr. 505380)
- de Dubbelschool voor Gewoon Lager Onderwijs aan de Jan Lievensstraat / Smaragdplein 5, op het binnenterrein van het blok tussen de Saffierstraat, de Diamantstraat, de Granaatstraat en de Jan Lievensstraat. Op nr. 3 was de Karel du Jardinschool gevestigd, op nr. 5 de Jan Lievensschool; later hadden de scholen ander namen. Sinds 2004 is de Islamitische basisschool El Arqam in de beide scholen gevestigd.
- de Dubbele Gewone Lagere School op Uilenburg aan de Nieuwe Batavierstraat 2, de Oudeschansschool, later Jonas Daniël Meijerschool, nu Openbare Basisschool De Witte Olifant.(Gemeentelijk monumentNr. 202039)
- de Houten Hulpschool voor Gewoon Lager Onderwijs aan het Y-Bosch, de Volewijckschool aan de overzijde van het IJ. Deze noodschool stond aan de rand van het jonge Y-Bosch op de hoek Meeuwenlaan en Nieuwendammerdijk; het gebouw is later verplaatst naar Meeuwenlaan 138-140.
Het Y-Bosch was in 1912 ontworpen door Ad Bos, directeur Publieke Werken, samen met architect en stedenbouwkundige Jos Klijnen.Maria Philippus Josephus Hubertus, Maastricht 07-01-1887 – Den Haag 10-01-1973 (86) De bedoeling was om met dit bos in Amsterdam-Noord “vrije natuur te scheppen waaraan onze stad zo’n behoefte heeft.” Het Y-Bosch werd later vernoemd naar zijn initiatiefnemer, gemeenteraadslid Willem Vliegen,Wilhelmus Hubertus, Gulpen 20-11-1862 – Bloemendaal 29-06-1947 (74) en heet sindsdien W.H. Vliegenbos. - de Bibliotheek van het Hygiënisch Laboratorium Oosterpark (het Laboratorium voor Gezondheidsleer) aan de Mauritskade 57. Het laboratorium werd in 2015 verbouwd door vastgoedontwikkelaar COD en begin 2016 opgeleverd als de Amsterdamse vestiging van de Britse keten Generator Hostels.
- de Rouwkamer in het bijgebouw van het Tesselschade Ziekenhuis aan de Tesselschadestraat 1, het latere hoofdkantoor van het Gemeente Energie Bedrijf G.E.B., inmiddels verbouwd tot appartementen.
- het Bemalingsgebouw Binnendijksche-Buitenveldersche Polder in Amstelveen (Gemaal Stadwijck) ten oosten van de Amstelveenseweg, Amsteldijk 272, naast de Machinistenwoning.(Gemeentelijk monumentNr. 200882).
- de Loodsen aan de Oostelijke Handelskade.
- het Gemeente Badhuis Andreas Bonnstraat 28 / Boerhaaveplein. Dit badhuis was het eerste, vrijstaande gebouw dat als badhuis werd ontworpen, door Arend Westerman.Dalfsen 06-12-1884 – Amsterdam 12-10-1966 (81) Vanaf 1986 was het gebouw in gebruik als buurthuis, nu is het Badhuistheater er gehuisvest.
Wereldtentoonstelling in Parijs
Foto’s van het Gemeente Badhuis aan de Andreas Bonnstraat werden, samen met die van een heel aantal andere bouwwerken, door de afdeling Gebouwen der Publieke Werken Amsterdam ingezonden voor de Wereldtentoonstelling in Parijs in 1925. Het Nederlandse Paviljoen aldaar was ontworpen door Frits StaalJan Frederik, Amsterdam 28-02-1879 – Amsterdam 08-04-1940 (61) en ingericht door Hendrik Wijdeveld;Hendricus Theodorus, ‘s-Gravenhage 04-10-1885 – Nijmegen 20-02-1897 (101), hij werd Dutchy genoemd de Nederlandse inzending werd onderscheiden met een Grand Prix.
Interieuropgaven
Grimmon was vanuit Publieke Werken ook betrokken bij onder meer het Laboratorium Physica van de Universiteit van Amsterdam, het Administratiegebouw van de Gemeentetram, het Politiebureau voor het Verkeerswezen aan de Overtoom, de Burgemeesterskamer en de Trouwkamer Eerste Klasse in de nieuwe vleugel van het Stadhuis, het eerste Meisjeslyceum aan de Reijnier Vinkeleskade, het Röntgengebouw van het Universitair Ziekenhuis Wilhelmina Gasthuis en het Stationsgebouw Schiphol.
In 1928 verliet hij de Dienst Publieke Werken en zette hij zijn werk volledig vanuit zijn eigen bureau voort.Grimmon (1941)
© Archief Grimmon
